Wat is het verschil tussen weten en begrijpen? Daarover publiceerde VU-hoogleraar wetenschapsfilosofie Henk de Regt onlangs het boek Understanding Scientific Understanding.
“Verklaren hoe iets werkt is niet hetzelfde als begrijpen waarom iets zo werkt”, verklaart De Regt als de rode draad van zijn boek. Dat het een ingewikkelde vraag is, blijkt wel uit het gegeven dat hij er zo’n zeventien jaar aan heeft gewerkt. In 2001 kreeg De Regt een zogeheten Vidi beurs, waarmee hij aan het project kon beginnen dat is uitgemond in dit boek. In 2016 sprak hij zijn oratie uit met de titel Wetenschap begrijpen, wat deels een voorbeschouwing hiervan was.
“Stel dat we weten wat de oorzaak van een bepaald verschijnsel is, is daarmee dan ook onmiddellijk gezegd dat we dat verschijnsel ook begrijpen?” zei hij toen onder meer. Hij voegde er een voorbeeld aan toe. “Ik weet bijvoorbeeld dat de massa van elementaire deeltjes wordt veroorzaakt door het Higgs-veld omdat ik dat uit betrouwbare bronnen heb vernomen, maar begrijpen doe ik het eerlijk gezegd niet.’’
Zwaartekracht
De Regt is van oorsprong natuurkundige en in zijn boek komen dan ook verschillende natuurkundige voorbeelden aan de orde. Een bekend onderwerp is natuurlijk de theorie van de zwaartekracht. Newton zag de appel van de boom vallen en dacht het toen te begrijpen. Hij kon in ieder geval allerlei berekeningen maken over de zwaartekracht die in de praktijk bleken te kloppen. Maar Einstein kwam tweehonderd jaar later met een heel andere theorie, waarmee de theorie van Newton weerlegd werd. Dus wat had Newton nu eigenlijk begrepen? Dat is een interessante filosofische vraag. Volgens veel filosofen is begrip alleen mogelijk als we de waarheid kennen. Maar volgens De Regt kunnen we ook begrijpen met een gebrekkige theorie. De theorie van Newton wordt niet voor niets nog steeds gebruikt en op de middelbare school onderwezen.
Geen feitenmachine
Het verschil tussen weten en begrijpen is volgens De Regt onder meer belangrijk om de betekenis van wetenschappelijke uitspraken te snappen. “Ik wil laten zien dat de wetenschap niet de absolute waarheid in pacht heeft. Het is geen machine die onomstotelijke feiten produceert. Gevonden data interpreteren, met elkaar verbinden en proberen te begrijpen is mensenwerk. Daar zit altijd een subjectief element in.”
Daarmee wil De Regt zich niet in het kamp van de alles relativerende antiwetenschappers plaatsen. “Ik wil proberen de reikwijdte van wetenschappelijke uitspraken aan te geven. Enerzijds hebben die ons inzicht enorm uitgebreid en ons mogelijkheden gegeven in te grijpen in onze leefwereld. Anderzijds zijn er grenzen aan onze kennis en begrip.”
Het mooie in de ogen van De Regt is dat die relativering van kennis juist ook nieuwe mogelijkheden biedt. “In de wetenschap komen telkens nieuwe theorieën en paradigma’s op die onze inzichten vergroten en verbreden. Als er alleen zogeheten absolute kennis zou bestaan, zou die vernieuwing veel moeizamer op gang komen.”
De Regt zegt dat binnen de wetenschapsfilosofie weinig aandacht bestaat voor het verschil tussen verklaren en begrijpen. “Veel filosofen vinden dat ‘begrijpen’ een subjectief gevoel is, iets voor psychologen. Het gaat hun erom objectief oorzaak en gevolg te kunnen voorspellen. Dat vind ik een te beperkte opvatting.”
Verantwoording afleggen
De Regt vindt het ook een belangrijk onderwerp om de kloof tussen de kennisexperts en gewone burgers niet te groot te laten worden. “Onderzoekers worden betaald met belastinggeld van de burgers. Dan moet de wetenschap ook verantwoording afleggen van wat ze met dat geld doen. Als de burgers niet meer snappen wat er aan de universiteiten gebeurt, neemt de neiging toe om te zeggen dat fundamentele wetenschap een nutteloze hobby is, waar gewone mensen niets aan hebben. Dus ja, dan moet je wel proberen aan het algemene publiek uit te leggen wat het belang en betekenis van zoiets als de snaartheorie is.”
Anderzijds vindt hij dat wetenschappers een opvoedende taak hebben, in de zin van het verlichtingsdenken, om mensen met wetenschappelijke inzichten verder te helpen. “Ik zie een toename van het antiwetenschappelijke denken. Zo zijn er steeds meer mensen die hun kinderen niet laten inenten tegen ziekten. Dat is een verontrustende ontwikkeling. Wetenschappers moeten ervoor zorgen dat ze het vertrouwen van het grote publiek behouden. En dat kan onder meer door duidelijk te maken wat de reikwijdte van hun uitspraken is. Dat zie je ook bij zo iets als het klimaatdebat, waar wetenschappelijk inzichten afgedaan worden als: ook maar een mening.”
Big data
In zijn denken is De Regt alweer een stapje verder. “Mijn uitgangspunt is dat wetenschap mensenwerk is. Maar wat gaat er gebeuren als computers met heel slimme kunstmatige intelligentie autonoom big data gaan analyseren en daar conclusies uit trekken? Is dat een nieuwe fase in de wetenschappelijke ontwikkeling? Daar wil ik de komende tijd over gaan nadenken. Dan komt de vraag echt op tafel wie de wetenschap nog begrijpt.”
Henk W. de Regt, Understanding scientific understanding, Oxford University Press 320 bz. £47,99