Niemand dwingt wetenschappers zoals Diederik Stapel en Peter Nijkamp zoveel te publiceren als zij hebben gedaan. Dus je kunt niet alleen het systeem van productiedwang de schuld geven dat wetenschappers soms ontsporen. Er zit bij die mensen zelf ook iets mis. Dit stelde wetenschapsjournalist Frank van Kolfschooten tijdens ‘filosofie op de Zuidas’ op 13 maart.
Erasmus werd ook verdacht
“Fraude en bedrog in de wetenschap zijn van alle tijden”, betoogde Van Kolfschooten. Zo beschuldigde de bekende 17de eeuwse filosoof Erasmus anderen ervan teksten van hem te hebben geplagieerd. Maar Erasmus zelf werd er ook van beschuldigd zonder bronvermelding teksten te hebben overgeschreven.
Van Kolfschooten publiceerde twee boeken over fraude met onderzoek. ‘Valse vooruitgang’ verscheen in 1993 en ‘Ontspoorde wetenschap’ vorig najaar.
Filosoferen over Nijkamp
Die boeken waren de reden hem uit te nodigen voor het filosofisch café, benadrukte gespreksleider Ad Verbrugge. “De uitnodiging was al verstuurd voor de affaire-Nijkamp ontstond. Dus we gaan niet uitgebreid over persoonlijke incidenten spreken, maar over de onderliggende patronen. We zijn tenslotte een filosofisch café en gaan voor de verdieping”, aldus Verbrugge.
Van Kolfschooten deed onderzoek naar het werk van Nijkamp en concludeerde dat deze VU-hoogleraar ruimtelijke economie de regels voor wetenschappelijke integriteit had overschreden door onder meer ‘zelfplagiaat’ te plegen. Daarop besloot de universiteit een commissie in te stellen om het werk van Nijkamp door te lichten. Die commissie is nog aan het werk. Dus er is nog geen oordeel over de werkwijze van Nijkamp. Maar in de publiciteit heeft de kwestie veel stof doen opwaaien, bijvoorbeeld over de vraag of zelfplagiaat wel kan bestaan.
Zelfplagiaat bestaat
Van Kolfschooten vertelde dat hij in de periode dat hij bij Advalvas werkte, tussen 1986 en 1996, al ontdekte dat wetenschappers soms nagenoeg dezelfde artikelen in verschillende bladen publiceerden en ze dan meetelden als nieuwe publicatie.
Volgens hem bestaat in wetenschappelijk kring het begrip zelfplagiaat wel degelijk. Het bekende wetenschapsblad Nature hanteert volgens hem nadrukkelijk de richtlijn dat bij het citeren uit eigen werk ook bronvermelding is vereist.
In het geval Nijkamp is volgens Van Kolfschooten een van de problemen dat de hoogleraar zonder bronvermelding citeert uit artikelen die hij samen met anderen heeft geschreven.
Publicatiedruk of geldingsdrang
“Doen wetenschappers dit soort zaken omdat ze door het systeem worden gedwongen zoveel te publiceren?’’ vroeg Verbrugge. Deels wel, volgens Van Kolfschooten. “Wetenschappers worden gedwongen regelmatig te publiceren, want anders raken ze hun onderzoeksgeld kwijt. En hoe meer je publiceert hoe groter je netwerk wordt, waardoor je ook weer meer subsidie kunt binnenhalen.”
Maar dat is volgens van Kolfschooten niet het hele verhaal. “Gelukkig gaan de meeste wetenschappers integer te werk volgens de regels. Maar er zijn uitzonderingen waarbij het fout gaat. Dan is er toch vaak ook iets met die mensen zelf aan de hand. Niemand heeft Diederick Stapel gedwongen zoveel te publiceren als hij deed. Maar blijkbaar heeft die man een ziekelijke geldingsdrang.’’
Fantast
Hij vertelde de anekdote dat aan de VU ooit een hoogleraar was ontslagen omdat hij onderzoeksgegevens had verzonnen. Na zijn ontslag werd hij ontdekkingsreiziger. En wat deed die man? Hij schreef reisverhalen die volledig uit de duim gezogen bleken te zijn. In de psychologie heeft het verschijnsel van systematisch liegen en bedriegen zelfs een naam: Pseudologia phantastica.
Kwaliteit meten, niet kwantiteit
Van Kolfschooten deed een aantal suggesties om fraude in de wetenschap tegen te gaan. Zo moet niet het aantal publicaties meetellen bij beoordelingen maar de kwaliteit ervan, hoewel hij toegaf dat kwaliteit een moeilijk meetbaar begrip is. Vandaar dat al die zogenaamde objectief meetbare criteria zijn ontwikkeld, zoals de H score en de citatie-index. Hij wees erop dat Nijkamp wel heel hoog scoort wat aantal publicaties betreft, maar veel lager staat in citatie-indexen. Dat zou betekenen dat de inhoud van het werk van Nijkamp minder relevant is voor de wetenschap dan de omvang doet vermoeden.
Beoordeel de groep
Een tweede suggestie van Van Kolfschooten is om onderzoeksgroepen, en niet individuele onderzoekers, te beoordelen en te financieren. Dat kan voor een deel perverse prikkels tot overpublicatie van individuen verminderen. Bovendien hoeven individuele wetenschappers dan minder tijd te verspillen aan eindeloze subsidieaanvragen. Nu zijn bijvoorbeeld veel NWO-subsidies, zoals veni-, vidi- en vici beurzen, persoonsgebonden. En de wetenschappelijke kwaliteit en impact van een onderzoeksgroep is makkelijker te beoordelen dan van alle individuele onderzoekers apart.
Publicatiefabriek
Een derde suggestie is om onderwijs weer tot de kerntaak van universiteiten te maken. Die zijn in de ogen van Van Kolfschooten verworden tot “publicatiefabrieken, waar onderwijs geven alleen nog maar een last is.”
Tot slot beloofde Van Kolfschooten binnenkort met nieuwe onthullingen te komen in de kwestie-Nijkamp.